نقش مدارس و معلمان در تقویت و توسعه تفکر پژوهشی

مقدمه :
حس کنجکاوی و حقیقت جویی امری فطری است که در نهاد تک تک اعضای سالم نونهالان جامعه به ودیعت نهاده شده است و می بایستی با فراهم آوردن شرایط مناسب به تدریج فعلیت یابد . بدیهی است این استعداد ذاتی ابتدائاً باید در محیط خانواده و آموزشگاه بروز یافته و شکوفا گردد و سپس در محیطهای سایر نهادهای اجتماعی نشوونما کند . اما در دنیای امروز نقش نظام آموزشی به دلیل تحولات اقتصادی ، علمی ، فنی در این زمینه چشمگیر تر از سایر نهاد ها می باشد . نقش نظام آموزشی از آن جهت حائز اهمیت است که از قلمرو و دامنه شمول بسیار گسترده ای برخوردار بوده و مدت زمان نسبتا زیادی از اوقات مفید اعضای جامعه مشتمل بر نو نهالان و کودکان و نوجوانان و جوانان را در بر می گیرد. البته نظام آموزشی صرفاً در برگیرنده دانش آموزان و معلمین و مدیران مدارس نیست بلکه ساختار سازمانی و بستری که اینگونه افراد در آن کار می کنند و قوانین و سیاست هایی که آنها را تحت تاثیر قرار می دهند نیز باید مد نظر باشد.
با نگاهی به نقش نظام آموزش و پرورش به عنوان تربیت کننده و آموزش دهنده سرمایه های انسانی خلاق و پژوهشگر بایستی این سوال کلیدی و مهم را مطرح کرد که نظام آموزش و پرورش ما تا چه حد فراگیران را به این سمت سوق می دهد
در پاسخ می توان گفت : پژوهش و نو آوری در جامعه ای توسعه پیدا می کند که نظام آموزشی و فرهنگی ، زمینه و بستر مناسبی برای آن را تدارک دیده باشد . بنابراین تحقیق را می توان در کنار آموزش یکی از اهداف بسیار مهم آموزش و پرورش دانست که باید مورد توجه قرار گیرد و به نظر می رسد که مدارس و معلمان در این میان دارای وظیفه بسیار مهم و حساسی هستند که می توانند علاوه بر فعالیت های تحقیقاتی روح و انگیزه تحقیق و روش های درست پژوهش را در میان دانش آموزان نهادینه کنند .
● جایگاه پژوهش در آموزش و پرورش
از جمله عوامل بسیار مهم در شناخت مشکلات جامعه و یافتن راه حل برای آنها ، امر پژوهش و تحقیق است . پژوهش از دو بعد دارای اهمیت است . نخست اینکه چاره گشای مشکلات فردی و اجتماعی است و دیگر اینکه با افزایش دانسته های انسان به او کمک می کند تا با انتقال یافته های خود به دیگران در حل مشکلات جامعه کمک مضاعف کند . اما نکته مهم این است که خود پژوهش نیز نیازمند آموزش است چرا که پژوهش در حقیقت یک فن است و روش های مختلفی دارد که یادگیری و به کار بستن آنها جز با آموزش میسر نیست . در واقع تاکیدی که در تعریف تحقیق بر روش های منظم شده است ما را به آنجا راهنمایی می کند که روش های منظم فقط با آموزش حاصل می شوند نه به صورت تصادفی( ۱۰ ).
اما متاسفانه هنوز فرهنگ پژوهش در کشور ما نهادینه نشده و باور راستین برای پژوهش در بخشهای گوناگون آموزشی و فرهنگی تقویت نگشته است که بتوان از آن در جهت توسعه و پیشرفت کشور استفاده نمود . اعتقاد به اینکه پژوهش می تواند بسیاری از مسائل را حل کند یا آنها را کاهش دهد در میان مسئولان چندان قوی نیست و هنوز بسیاری از دست اندر کاران طعم شیرین استفاده از نتایج تحقیق را نچشیده اند. این قضیه در مورد نهادهایی که رسماً متولی این امرند و نام تحقیقات را با خود یدک می کشند نیز صادق است. در حال حاضر مقوله پژوهش در دانشگاهها های سراسر کشور به عنوان کار تفریحی و درجه دوم تلقی شده و برای تربیت پژوهشگر حرفه ای هیچگاه تدبیری جدی اندیشیده نشده است . آمار موجود نشان می دهد که در کشور ما به ازای هر یک میلیون نفر ۳۴۸ محقق داریم و از نظر سهم تحقیقات از تولید ناخاص ملی ۳۱ /۰ درصد به امر تحقیق اختصاص یافته است. در حالیکه در کشورهای پیشرفته ۳ هزار نفر به ازای هر یک میلیون نفر محقق به چشم می خورد و قریب به ۴ درصد از تولید ناخالص ملی برای تحقیقات منظور شده است (۳ ) . لذا برای رشد و گسترش فعالیتهای پژوهشی در کشور باید به مراتب بیش از آنچه تا کنون انجام شده است به امر تحقیق توجه شود . زیرا پژوهش در هر کشوری زیربنای توسعه به شمار می رود و هر کشور خواهان پیشرفت باید در رئوس برنامه های خود به پژوهش و تحقیق اهمیت ویژه ای قائل شود.
شکی نیست که مهمترین و اساسی ترین رکن نظام پژوهشی را نیروی انسانی محقق که از توانایی ها ، قابلیت ها و مهارت های لازم پژوهشی برخوردار باشند تشکیل می دهند. آموزش و پرورش به عنوان اولین پایگاه رسمی فرهنگ سازی در این زمینه وظیفه ای خطیر و بزرگ بر عهده دارد که همانا تربیت نسلی جستجوگر ، اندیشمند ، دانا و توانا است . شواهد نشان می دهد این نهاد در این زمینه چندان کامیاب نبوده است. هم اینک در آموزش و پرورش نیاز گسترده ای به تربیت نیروی انسانی پژوهشگر وجود دارد و با رفع این نقیصه است که می توان آینده ای را متصور شد که محققین و پژوهشگران قابلی از ایران پروژه های پژوهشی استراتژیکی را در سطح جهانی به انجام رسانند . امر پروهش باید با قدرت ، قوت ، جدیت و گستردگی بیشتری در نظام آموزشی کشور ( از پیش دبستان تا تحصیلات تکمیلی و آکادمیک ) توسعه و دنبال شود تا دانش آموزان به پژوهش و پژوهش گری علاقه مند شده و آینده تحقیقاتی کشور را به نحو مطلوب محقق نمایند .
● پیشینه :
در زمینه گسترش فرهنگ پژوهشی ، نهاد آموزش و پرورش راهکارهای متعددی را تا کنون در قالب تاسیس مراکز پژوهشی ، طرح ها و برنامه هایی در سطح دانش آموزان و معلمان به اجرا در آورده است که برخی از آنها عبارتند از :
الف ) تاسیس پژوهشکده های آموزش و پرورش
وزارت آموزش و پرورش در راستای حمایت از امر پژوهش و تربیت مربیان پژوهشگر آزموده و شایسته و ارتباط لازم بین نظام آموزشی با نظام پژوهشی و تحقیقاتی در تهران و چند شهر بزرگ کشور پژوهشکده هایی به وجود آورده است . در این پژوهشکده ها سعی بر این است که متودولوژی پژوهشی متناسب با مشخصات بومی و مسائل فرهنگی و مقتضیات زمانی و مکانی انتخاب گردد و اطلاعات و یافته های ناشی از مطالعات پژوهشی در زمینه های آموزشی به کار بست درآیند. اما اغلب آنها دو هدف مهم در پیش دارند : انجام پژوهش های علمی _ آموزشی در زمینه آموزش و پرورش و ارتقای کیفیت آموزش و پرورش کشور.(۴)
ب) طرح معلم پژوهنده
به منظور ترغیب به حل مسائل آموزشی و تربیتی از طریق پژوهش در عمل ، توسعه اندیشه پژوهشگری در بین معلمان و سایر کارکنان، بهره گیری از تجارب معلمان پژوهنده و نوآور و ارج نهادن به فعالیتهای پژوهشی برنامه معلم پژوهنده از سال ۷۵ به ابتکار پژوهشکده تعلیم وتربیت و با مشارکت فعال شورای تحقیقات استانها در سراسر کشور به اجرا درآمده است که از طریق آن همکاران فرهنگی می توانند به اقدام پژوهی بپردازند . یعنی معلمان و مربیان آگاه و علاقمند می توانند در مورد مسائلی که در کلاس درس یا مدرسه با آن مواجه هستند به پژوهش بپردازند. زمینه‌ها و محورهای موضوعی ،گزارش معلمان در مورد مسائلی است که در کلاس درس یا مدرسه با آن مواجه بوده‌اند . این موضوعات عبارت از چگونگی تدریس یک مفهوم علمی با موضوع درسی، تولید روش حل مسایل رفتاری دانش‌آموزان در موارد خاص و شیوه‌های اداره کلاس مرتبط با تعلیم وتربیت بودهاست.(۲)
واقعیت این است که فلسفه وجودی این پژوهشکده ها و طرح معلم پژوهنده برای رفع و علاج موانع, مشکلات و نارسایی های فعلی آموزش و پرورش بوده است نه درجهت گسترش فرهنگ پژوهشی در کشور . علیرغم اینکه در هفته پژوهش فراخوانهای مقالات و همایش های پژوهشی عدیده ای همه ساله برگزار می گردد ولی در جهت گسترش تفکر پژوهشی موفقیت چندانی حاصل نشده است .
ج ) پژوهشسراهای دانش آموزی
ایجاد شرایط و امکاناتی که رشد خلاقیت ها و ارتقای دانش وتوانایی دانش آموزان را به تناسب استعدادهای آنان فراهم نماید یکی از اهداف اساسی آموزش وپرورش است . تحقق این هدف با توجه به تفاوت توانمندیهای دانش آموزان و نیز کثرت جمعیت دانش آموزی مستلزم دسترسی به منابع و امکانات مناسب است , ولی محدودیتهای موجود عمدتاً انجام برنامه های مبتنی برگستره استعدادها وتفاوتهای فردی دانش آموزان را با مشکل مواجه می سازد. لذا ایجاد زمینه هایی بـرای افـراد عـلاقمند ومستعدی که با روحیه تحقیق وپژوهش در تعمیق و گسترش آموخته های خود اهتمام دارند امری ضروری به نظر می رسد . به همین منظور برنامه ای به صورت دستورالعمل تأسیس پژوهشسراهای دانش آموزی درسال ۱۳۸۲ از طرف معاون آموزش وپرورش نظری ومهارتی وزارت متبوع به کلیه استانها ابلاغ گردید. ولی از آنجا که تا کنون تعداد اندکی پژوهشسرای دانش آموزی در سراسرکشور تاسیس شده است نمی توان به این زودی انتظار داشت که نتیجه مطلوبی در این زمینه حاصل آید .
د ) واحد درسی مطالعات پژوهشی
چند سالی است که در جهت آشنایی دانش آموزان با مبانی تحقیق در مقطع دبیرستان درس "مطالعات پژوهشی " تدارک دیده شده است ولی به دلیل اختیاری بودن آن و عدم آشنایی بسیاری از معلمان با اصول تحقیقاتی و عدم وجود امکانات مناسب، این درس چندان جدی گرفته نمی شود و می توان گفت که عملا کار پژوهش صورت نمی گیرد
ه ) مسابقات انشاء و مقاله نویسی
گاهی از سوی برخی ارگانهای دولتی مانند سازمان بهزیستی و یا سازمان آب و غیره موضوعاتی مانند رعایت بهداشت یا صرفه جویی در مصرف آب به عنوان موضوع انشاء یا مسابقه مقاله نویسی در مدارس طرح می شود و یا یک سری مسابقات فرهنگی کشوری مانند پرسش مهر از سوی آموزش و پرورش انجام می گیرد که بر اساس آن دانش آموزان اقدام به تهیه مقاله ، تحقیق و .. می کنند. اینگونه تلاشها قطعاً درجهت گسترش فرهنگ پژوهشی در سطح آموزش و پرورش نقش موثری خواهد داشت ، ولی معلوم نیست که حاصل این برنامه ها چه اندازه از اعتبار برخوردار است و آمار و ارقام مستندی در زمینه پیشرفت این برنامه وجود ندارد که بتوان بدان استناد کرد و بر اساس آن برای برنامه ریزی آینده تصمیم گرفت .
و ) پژوهش دانش آموزی
یکی دیگر از مباحثی که طی چندین سال اخیر در نظام آموزش و پرورش کشورمان مد نظر قرار گرفته انجام تحقیق و پژوهش توسط دانش آموزان است . اوایل سال تحصیلی ۷۹-۸۰ بخشنامه ای به مدارس ارسال گردید و از دبیران خواسته شد ضمن دو نوبتی شدن امتحانات شیوه ارزشیابی از آموخته های دانش آموزان نیز تغییر کند که درآن مسئله نمره تحقیق به عنوان تکلیف درسی مطرح گردید ، ولی اشاره ای به این نشد که تحقیق توسط دانش آموز و ارزشیابی آن چگونه باید باشد ؟ مراحل مختلف یک تحقیق دانش آموزی و نظارت معلمان چگونه باید صورت گیرد ؟
در پی ابلاغ این بخشنامه به مدارس، معلمان بدون اینکه از پژوهش دانش آموزی و اجرای صحیح آن آگاهی لازم داشته باشند. از آن هنگام تا کنون در حیطه هر درسی موضوعاتی را به دانش آموزان پیشنهاد کرده اند تا در مورد آنها تحقیق نمایند . انتخاب موضوعات بر حسب اینکه پژوهش فردی یا گروهی باشد متنوع بوده است و هر معلمی برای درسی که آموزش می دهد در این امر کاملا سلیقه ای عمل کرده است . اما از آنجا که دانش آموزان از پیش روش تحقیق را آموزش ندیده اند بسیاری از تحقیقاتی را که انجام داده اند با اسلوب صحیح تحقیق منطبق نبوده است. وانگهی تحقیق مستلزم امکانات و منابع و زمان کافی است که متاسفانه این شرایط برای دانش آموزان مهیا نبوده است . حتی در کتابخانه های مدارس کتابهای لازم برای انجام تحقیق در دسترس نبوده و یا تهیه آنها مستلزم هزینه بوده است که بی شک از عهده همه والدین دانش آموزان بر نمی آید . همچنین زمان کافی برای این کار اختصاص نیافته و بلکه انجام تحقیق در دروس مختلف همزمان بوده است . یعنی دانش آموز باید در ظرف یک ماه چند تحقیق در مورد چند درس متفاوت مثل زبان و ادبیات فارسی و عربی و .... را انجام دهد . تردیدی نیست که این کار، دانش آموز را بیش از حد خسته و نسبت به کار پژوهشی بی رغبت می کند ، بخصوص که موضوع تحقیقات سنگین و نامتناسب با سن دانش آموز باشد که در این صورت به ناچار از دیگران کمک گرفته می شود و همین مسئله هم باعث اعتراض اولیای دانش آموزان نسبت به این برنامه شده است .● ضرورت آموزش پژوهش – محور ( inquiry based instruction)
باید توجه داشت برای سالهای آتی که کشور ما فاقد منابع عمده درآمد زای زیر زمینی خواهد شد ، راهی جز تحقیق و نوآوری جهت اداره جامعه نمی ماند که این امر قهراً می تواند به دست پژوهشگران و هیئتهای علمی محقق گردد. بنابراین با توجه به اهمیت پژوهش و نقش کلیدی آن در رشد و توسعه جوامع ، گسترش و تقویت نهاد های علمی و پژوهشی و اهتمام در جهت اشاعه فرهنگ پژوهش و ارتقاء جایگاه تحقیقات در کشور ، برای سرعت بخشیدن به روند توسعه یکی از لوازم و ضرورت های بنیادین جامعه است .
علیرغم تلاشهایی که در جهت اشاعه فرهنگ پژوهش در آموزش و پرورش انجام می گیرد متاسفانه فعالیتهای فرهنگی لازم برای شناسایی اهمیت پژوهش بخوبی انجام نشده و در مدارس ما امر پژوهش چندان جدی گرفته نمی شود. به همین علت دانش آموزان پس گذراندن دوران دبیرستان و ورود به دانشگاه به علت عدم آشنایی با این مقوله حتی علاقه ای به کارهای تحقیقی و عملی نشان نمی دهند و ما همواره شاهد تحقیقاتی سطحی ، ناکارآمد و حتی کپی برداری شده در دانشگاهها هستیم . علت این است که نظام آموزشی در دبیرستانهای ما به جای تربیت پژوهشگر با ارائه مسائل تئوریک دانش آموزان را با یک سری آموزشهای تئوریک و محفوظات کاملا مشخص تعلیم داده است .
در مقاطع ابتدایی و راهنمایی نیز به جرئت می توان گفت که دانش آموزان با پژوهش نا آشنا هستند . در اینجا هم مهمترین دلیل آن سیستم آموزشی سنتی حاکم بر مدارس ، تکیه بر محفوظات و تئوریها و همچنین عدم آگاهی از اهمیت پژوهش می باشد .یعنی معلمان به جای آشنا کردن آنها به تکنیک و روش تحقیق و اثبات آن فقط به آنها می آموزند که درس را حفظ کنند . در حالیکه کودکان در این سن قدرت یادگیری بیشتر و انرژی سرشاری برای دیدن ، درک و درک مطلب و جستجو و تفحص دارند و وقتشان باید در آزمایشگاهها و کتابخانه ها صرف پژوهش و تحقیق شود نه اینکه فقط به حفظ کتابها و جزوه ها های درسی محدود گردد. یعنی به جای اینکه به آنها اندیشیدن را بیاموزند اندیشه ها را به آنها می آموزند . یک ضرب المثل شرقی است که می گوید : اگر کسی یک ماهی به من بدهد او یک وعده غذا به من داده است . اگر دو ماهی به من بدهد دو وعده غذا داده است و اگر سه وعده غذا به من بدهد او سه وعده غذا به من داده است . اما اگر به من ماهیگیری بیاموزد یک عمر به من غذا داده است
کارشناسان علوم تربیتی معتقدند در صورتی که کودکان مستعد در شرایط مناسب آموزش دیده و فعالانه در جریان یادگیری شرکت داشته باشند در آینده به مبتکران و نوآورانی مبدل خواهند شد که سهم وافری در فرایند پیشرفت و توسعه علمی در ابعاد منطقه ای و ملی و بین المللی ایفا می کنند . با انجام پژوهش در مقاطع ابتدایی می توان میزان یاد گیری افراد را افزایش داد . بنابراین باید پژوهش از همان دوران ابتدایی به کودکان آموزش داده شود تا در آینده شاهد تحقیقاتی کاربردی و پر بار باشیم .یعنی روحیه محقق پروری باید از دبستان و بلکه درست تر آن است که از خانه شروع شود و کلمات مقدس چه ؟ چرا ؟ چگونه و که ؟ کی ؟ کجا ؟ چند ؟ کدام ؟ و ... بر ورد زبان باشند . متاسفانه در فرهنگ ما این کلمات وقتی از سوی کسی به کار برده می شوند معمولا یا به فضولی شخص تلقی می شوند و یا از ترس کشف بی سوادی فردی که قرار است به این سوالا ت پاسخ گوید ، عقیم می مانند .
بنابراین برای ایجاد و تقویت روحیه پژوهشگری در محیط پرورشی مدرسه باید به کودکان اجازه سوال کردن داده شود و در پاسخ به سوال آنها معلمان باید بروند یاد بگیرند و اگر پاسخش را پیدا نکردند از دیگران بپرسند ، اما هیچگاه استعداد کودک را کور نکنند و در تقویت فرهنگ و تحقیق در خردسالان کوشش و سعی وافی بنمایند. توجه به این اصل اساسی در نظام آموزشی و برنامه ریزی درسی ما را به رویکرد مهم و نوینی به نام رویکرد پژوهش - محور روبرو می سازد.
● رویکرد پژوهش – محور در برنامه های درسی
در میان رویکردهای آموزشی رویکرد دانش آموز – محور ( student- centered) در حال حاضر از مهمترین رویکردهای حاکم بر برنامه درسی است. این رویکرد انواعی دارد که متداولترین آن در نظام آموزشی فعلی رویکرد فعال یا فعالیت - محور( activity- centered ) می باشد. رویکرد فعالیت - محور هم اکنون به عنوان الگویی تازه سر لوحه کار کارشناسان دفتر برنامه ریزی و تالیف کتب درسی است .
در مقابل رویکرد یاد شده فوق ، رویکرد پژوهش - محور ( inquiry-centered ) قرار دارد که در آن فعالیت ها از بطن پرسش ها و علاقه مندی های دانش آموز بر می خیزد و طبیعتا نمی توان آنها را مانند رویکرد فعالیت - محور بسته بندی و فرموله کرد . این فعالیت ها برای دانش آموزان متفاوت نیز به ناچار یکسان نیست . در این رویکرد دانش آموز خود به دنبال الگوها و روابطی مرتبط با مشاهده هایش از جهان پیرامون است و به عبارت دیگر نقطه شروع ، مراحل کار و نقطه پایان فعالیت ها را خود تعیین می کند. در رویکرد پژوهش- محور هنگامی که فعالیت ها از بطن پرسشهای دانش آموز بر می خیزد و بر اساس تجارب او شکل می گیرد به وی فرصت داده می شود تا تجارب و مشاهده های خود را همزمان به کار گیرد . علوم برای او بسیار ملموس ، هیجان انگیز ، قابل دسترس و به عبارتی جزئی از زندگی روزانه او می شود . (۱۲ )
▪ اجمالی از برنامه درسی آموزش پژوهش- محور
ـ زمان :
برخلاف کلاس فعالیت - محور که یک جلسه حدود پنجاه دقیقه است ، زمان کلاس پژوهشگرا طولانی است و گاهی بیش از پنج جلسه زمان لازم دارد .
ـ طراحی :
برنامه کلی مشخص است ولی جزئیات آن برخلاف کلاس فعالیت- محور که از پیش دقیقاٌ مرحله به مرحله مشخص است ، انعطاف پذیر می باشد .
ـ نتایج :
۱) نتایج را نه معلم می داند و نه دانش آموز و در کتاب درسی هم نیامده است .
۲) نتایج پژوهش ها به بحث گذاشته می شود و در مورد آنها گفتگو می شود .
▪ مواد لازم :
مواد لازم مانند بسته های آموزشی از پیش آماده نیست بلکه بر اساس تقاضای دانش آموز تعیین می شود و معلم و دانش آموز هر دو در تهیه آن مسئولند
▪ت ئوری کار :
تئوری کار از پیش مشخص نیست بلکه بر اساس پرسش دانش آموزان و تجارب خود آنها شکل می گیرد
▪ نقش معلم :
۱) معلم و دانش آموز با یکدیگر کلاس را کنترل می کنند . معلم قدرت مطلقه در کلاس نیست .
۲) معلم باید خود را با فضای کلاس همگون کند .
۳) درگیری های ذهنی برای معلم وجود دارد
۴) کلاس شلوغ است اما یادگیری زیاد اتفاق می افتد
۵) معلم و دانش آموز در یادگیری مشارکت دارند و در مورد آنچه یافته اند با هم گفتگو می کنند .
۶) کلاس پر جنب و جوش و بعلت تعاملهای ذهنی دانش آموزان شلوغ است .
▪ نقش دانش آموز :
۱) دانش آموز خود روش کار و فهرست مواد و وسایل لازم را می نویسد .
۲) نتایج به عنوان یافته های دانش آموزان است نه نسخه از پیش نوشته شده .
۳) کار تدریس بر اساس پرسش فردی یا گروهی دانش آموزان ، دنبال می شود .
۴) معلم لزوما پاسخ را نمی داند چون پرسش را دانش آموز خود طرح می کند .
۵) ممکن است چندین پاسخ از سوی دانش آموزان وجود داشته باشد .
۶) دانش آموز فعال است . از جمله های " من می خواهم " یا " ما می خواهیم که جواب را پیدا کنیم " زیاد استفاده می کند .
۷) کلاس شلوغ است .
۸) درگیری های ذهنی بین دانش آموزان جریان دارد تا حالت تعادل برقرار شود .
▪ ارزشیابی :
۱) مدت ارزشیابی محدود و کوتاه نیست .
۲) ارزشیابی ناظر به فرایند کار است.
۳) برای هر دانش آموز یا هر گروه به تناسب فعالیت فهرست ارزشیابی معینی تهیه می شود .
▪ آموخته های دانش آموزان :
۱) مهارت های شناختی سطوح بالا مانند مهارت مشاهده در دانش آموزان تقویت می شود .
۲) نتایجی که با دلایل علمی و منطقی نمی خواند ، ریخته می شود .
۳) از تفاوت ها و اختلاف نظر ها برای شروع کار استفاده می کند .
۴) هر فردی را شایسته فهم ، علم و انجام کارهای علمی می دانند .
۵) علم را به عنوان الگو و شکل دهنده جهان می شناسد .
۶) علم را یک فرایند پیوسته ، در هم آمیخته و حتی قابل پیش بینی می داند .
۷) دانش در حین انجام دادن و آموختن علم بدست می آید .(۱۳ )
▪ استفاده از فناوری اطلاعات
۱) دانش آموزان خود متعهد به یادگیری می گردند.
۲) دانش آموزان به جستجو سامان داده به تحلیل اطلاعات پرداخته و ایده های خود را با دیگران مبادله می کنند .
۳) دانش آموزان در پروژه یادگیری درگیر می شوند .
۴) فرصت های برابر آموزشی برای همه گروههای دانش آموزی قومی فراهم می شود .
۵) مرزهای کلاسی با جامعه شیشه ای شده و ارتباط مستمر و پایداری شکل می گیرد .
۶) درک اجتماعی دانش آموزان برای مشارکت در انجام پروژه های یادگیری افزایش یابد .(۷● فرهنگ و تفکر پژوهشی
فرهنگ و تفکر پژوهشی به مجموعه الگوی های رفتاری یک فرد پژوهشگر گفته می شود که شامل دانش، عقاید، هنر، اخلاق ، آداب و هرگونه عادت و توانایی ناشی از انگیزه علمی است و او آنها را به عنوان عضوی از جامعه علمی از روح جستجوگری و عقل نقاد و عقل جمعی کسب می کند. از شاخصه های این فرهنگ غنی عبارتند از : تفکرنقاد ، تفکرخلاق ، ارزیابی ، استنتاج ، کاوشگری ، تحلیل ، روشمندی، طرح مسئله ، حل مسئله ، دانش کاربردی ،استدلال ، سوال کردن و تجربه کردن
در سطوح گوناگونی از آموزش دانش آموزان با مفاهیم و اصطلاحات روش تحقیق مانند فرض و پیش فرض، متغیر ، جامعه ، نمونه ، داده ، حجم ، یافته ، تابع مستقل، مزاحم ، کنترل ، نمونه گیری ، آمار ، اندازه گیری و آزمون آشنا می شوند و به انواع شیوه های روایی سنجی ، اعتبار سنجی ، نگرش سنجی ، امکان سنجی ، نیاز سنجی ، مصاحبه ، طرح پرسشنامه ، فیش نویسی ، جمع آوری داده ها ، نویسندگی و آیین نگارش ، گزارش نویسی و شیوه تهیه طرح پژوهشی... تسلط می یابند .
در واقع طرح تحقیقات در سطح دانش آموزی و نقش آن در ارتقای پژوهش در سطح ملی و منطقه از مهمترین راهکارهایی است که می تواند از نظر نیروهای انسانی تاثیر بسزایی در توسعه سیاسی، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی داشته باشد . هدف این سطح از تحقیقات را می توان تقویت تمایل و گرایش روحیه کنجکاوی و حقیقت طلبی دانش پژوهان و اعطای مهارتهای ضروری برای دستیابی به پژوهش و کشف مجهول و یافتن حل مسئله در دانش آموزان دانست. بنابراین یکی از مهمترین عوامل تقویت فرهنگ پژوهش بالا بردن روحیه جستجوگری ، کاوش و کشف در کودک و سپس آموزش روند پژوهش از دوران ابتدایی است . چرا که اکتشافات علمی همیشه مبتنی بر روحیه تحقیق می باشد.
● نقش مدارس در نهادینه کردن فرهنگ پژوهشی
امروزه در دنیا علاوه بر دانشگاهها ، مدارس نیز به عنوان بستر اصلی تفکر ، تتبع و تفحص مسائل مبتلابه در جامعه شناخته شده اند . در صورتی که مدارس با رویکرد پژوهش- محور برنامه های درسی خود را تدوین کنند و آنها را به اجرا در آورند . توجه به نکات ذیل با رویکرد پژوهش - محور نقش آنها را در توسعه ملی و ارتقای دانش و تکنولوژی بخوبی تضمین خواهد نمود :
۱) ایجاد زمینه برای بروز خلاقیت های دانش آموزان و رشد وتوسعه بنیه علمی و پژوهشی آنان
۲) فراهم نمودن امکان دستیابی دانش آموزان به یافته های جدید علمی و پژوهشی داخل وخارج کشور در سطح خودشان
۳ ایجاد بانک اطلاعاتی مورد نیاز دانش آموزان
۴) ایجاد کارگاهها وآزمایشگاهها وکتابخانه مورد نیاز برای انجام پژوهشهای دانش آموزی
۵) حمایت از دانش آموزان پژوهشگر و نظارت و هدایت طرحهای تحقیقاتی آنان
۶) ایجاد زمینه برقراری ارتباط پژوهشگران دانش آموز با سایر نهادها و موسسات علمی و پژوهشی وآموزشی
۷) تشکیل انجمنهای علمی و پژوهشی دانش آموزی در مدرسه
۸) بکارگیری دبیران و اساتید مجرب برای آموزش و راهنمایی طرح های پژوهشی دانش آموزان
۹) اشاعه تجربه‌های پژوهش و نوآوری‌‌های معلمان در مدرسه و ایجاد انگیزه برای رشد و بالندگی
۱۰) مستندسازی تجربه‌های مفید معلمان برای استفاده کلیه دست‌اندرکاران آموزش و پرورش
۱۱) تقویت خودباوری در معلمان و کمک به رشد و شکوفائی استعدادهای بالقوه آنان در حل مسایل
۱۲) فراهم ساختن زمینه‌ ارتقای دانش‌ پژوهشی معلمان
۱۳) کاربست یافته ‌های پژوهشی معلمان و دانش آموزا ن
۱۴) برگزاری مسابقات علمی - پژوهشی وآزمایشگاهی
۱۵) تشکیل نمایشگاههایی از دست ساخته ها و نتایج پژوهشی دانش آموزان
۱۶) فراهم نمودن زمینه های مشارکت دانش آموزان پژوهشگر در پژوهشهای ملی و منطقه ای
۱۷) جلب نظر دبیران به اهمیت تحقیق و پژوهش در فرآیند یاددهی یادگیری
۱۸) تامین و تجهیز فضاهای لازم جهت دایر نمودن آزمایشگاهها، کارگاه ، سایت ، کتابخانه ، سالن مطالعه و همایش ، نمایشگاه و ...
● نقش معلمان در گسترش فرهنگ پژوهشی
امروزه بار مسئولیت سنگین گسترش فرهنگ پژوهش در سطح جامعه بر دوش معلمان است . البته معلمان هم بدون زمینه و امکانات و شرایط لازم و کافی نمی توانند کاری درزمینه گسترش تفکر پژوهشی و پژوهشگری پیش ببرند. بنابراین پیش از آنکه معلمان در امر پژوهش نقش داشته باشند ابتدا باید فرهنگ پژوهش در میان آنها به اندازه کافی گسترش یافته و همه گیرشود . برای این کار لازم است همه تنگناها و مشکلات اقتصادی و عوامل دیگر همچون ساختار اداری آموزش و پرورش و دیدگاههای منفی مسئولان ارشد این وزارتخانه نسبت به پژوهش رفع شود تا همه معلمان بتوانند معلم پژوهنده شوند. فقط معلمان پژوهنده هستند که می توانند در گسترش فرهنگ پژوهش در بین خود و دانش آموزان اقدام نقش موثری ایفا نمایند(۲ ).
▪ فعالیتهایی که معلمان می توانند در این زمینه انجام دهند عبارتند از :
۱) تشویق دانش آموزان به مطالعه و تحقیق
۲) مشارکت در مجامع علمی و پژوهشی
۳) انتشار یک نشریه بصورت سالنامه یا فصلنامه یا ماهنامه با توجه به توانایی وامکانات مدرسه
۴) ارائه تحقیق های فردی وگروهی در بین دانش آموزان
۵) تشویق وترغیب دانش آموزان به تلفیق دانش نظری و فعالیت های عملی وکاربردی
۶) هدایت و راهنمایی دانش آموزان در جهت علایق و استعدادهایشان
۷) تقویت روحیه همکاری و مشارکت دانش آموزان درانجام فعالیتهای علمی وپژوهشی
۸) شرکت در کنفرانس ها و همایش های علمی و پژوهشی
۹) مشارکت در انجام پژوهش
۱۰) پروژه های تحقیقاتی با مدیریت معلم و همکاری دانش آموزان با نظارت مدرسه(school- based research)
● نتیجه :
طراحی و تبیین الگوی مناسب آموزشی در مدارس بدون توجه به پژوهش کاری پر هزینه و گاه بی فایده است . فقط در صورت همسویی آموزش با جریان پژوهش است که می توان به تحقق اهداف توسعه امیدوار بود . آموزش صحیح روش تحقیق می تواند دانش آموزان را برای سالهای بعد بویژه در دوره های آموزش عالی آماده کند . مسیر علم آموزی و علم اندوزی در مدارس باید با آموزش و یادگیری مبتنی بر پژوهش همراه باشد. . مواجه ساختن دانش آموزان با مسائل واقعی جامعه و کمک به آنها برای پژوهش و جستجوی راه حل های مناسب نه تنها آنان را در مسیر صحیح یادگیری قرار می دهد ، بلکه مهارتهای اساسی تفکر چون شناسایی و تبیین مسائل شیوه جمع آوری و دسته بند ی اطلاعات ، زمینه سازی و آزمون فرضیه ها را به آنان می آموزد . این کار فقط با تدوین و اجرای برنامه درسی پژوهش – محور میسر است که همت والای دست اندرکاران و برنامه ریزان آموزش و پرورش کشور را می طلبد.

نویسنده : حسن ستایش
منبع: danaee.com
فهرست منابع
۱- امید، محمود . استفاده کاربردی از فناوری اینترنت به عنوان ابزار تحقیق . کتابداری ، دفتر ۳۷ ، ۱۳۸۰. صص ۶۷-۸۳
۲- ایرانی ، یوسف. روش تحقیق عملی ( اقدام پژوهی ) با ضمیمه معلم پژوهنده. تهران ، لوح زرین .۱۳۸۲.
۳- خلجی ، علیرضا . تحقیق و پژوهش زیر بنای توسعه پایدار . صنعت خودرو، شماره ۷۰ ،ص ۲۴

منبع : باشگاه اندیشه